Канон Святога Пісання: каталіцкі погляд

- 16 Жнівень 2017. Апублікавана ў Публікацыі

Хрысціяне ўжываюць паняцці «Біблія», «Святое Пісанне», «Пісанне», «Стары Запавет», «Новы Запавет», «Святыя Кнігі». Усё гэта тычыцца зборкі святых кніг, якія, уласна, аб'ядноўвае - як вераць хрысціяне - Боганатхнёнасць.

Аднак (як пра гэта не толькі спецыялісты дыскутуюць, але і заўважылі назіральныя вернікі) гэтая зборка не ўсюды аднолькавая. Так званы «канон» Святога Пісання адрозніваецца па колькасці кніг у каталікоў, пратэстантаў і праваслаўных. Калі ёсць агульная згода, што «Біблію» (або «Святое Пісанне») мы называем «святой кнігай», то працягваюцца спрэчкі, з якіх канкрэтных кніг яна складаецца. Іншымі словамі, што менавіта ўваходзіць у канон Святога Пісання і чаму?

У сучаснай тэрміналогіі Каталіцкай Царквы «кананічная кніга" - гэта тая, якую Царква прызнала Боганатхнёнай, якая з'яўляецца «правілам веры і маральнасці» і менавіта таму ўваходзіць у лік святых кніг Святога Пісання. Вядома, тэхнічна кажучы, быць кнігай «кананічнай» і быць «натхнёнай» - гэта не адно і тое ж самае: першае азначае, што гэтую кнігу Царква ўключыла ў свой спіс Святога Пісання, другое - што гэтая кніга была напісана пад кіраўніцтвам Духа Святога. Наогул кажучы, «біблейскае натхненне» - гэта асобная вялікая тэма біблістыкі. Аднак, кажучы практычна, гэтыя тэрміны ўзаемазвязаны: усе кнігі, якія ўваходзяць у канон святых кніг, павінны быць перш за ўсё прызнаныя натхнёнымі; ні адна не натхнёная кніга не можа ўвайсці ў гэты канон.

Кнігі Новага Запавету з'явіліся ў асяроддзі Паўсюднай Царквы I стагоддзя. Гэта значыць былі запісаныя Евангеллі, Дзеі і Пасланні апосталаў, якія да таго часу - перш за ўсё гэта тычыцца Евангелляў - існавалі ў вусным паданні. З тых часоў яны пачалі, падобна яўрэйскай Бібліі, прадстаўляць пэўны збор кніг, названы уласна «Новым Запаветам», і гэты збор выкарыстоўваўся ў асноўным падчас літургічных сходаў. Іншыя ж кнігі не былі ўнесены Царквой да гэтага збору: або праз неапостольське паходжанне, або з-за зместу, не згоднага з верай Царквы. З той верай, якую Царква захоўвала яшчэ з часоў Хрыста, гэта значыць перад напісаннем кніг Новага Запавету. Працягваліся толькі дыскусіі, якія менавіта рукапісы далучыць да гэтага збору, а якія не. Ва ўсякім разе, менавіта ў пасляапостальскі перыяд напісаныя кнігі былі залічаныя ў «канон святых кніг», і тут важная была роля царкоўнай супольнасці, у асяроддзі якой гэтыя кнігі спачатку з'яўляліся, а затым прымаліся (або адкідаліся). Апосталы, пішучы свае пасланні, а таксама евангелісты, пішучы Евангеллі, маглі не ўсведамляць, што пішуць пад натхненнем Святога Духа, або - тым больш - што іх пісанні раней ці пазней увойдуць у «канон Святога Пісання». Гэта вырашала менавіта Царква. Але таксама не адразу і не ў дачыненні да ўсіх рукапісаў: працэс «кананізацыі» святых кніг быў доўгім.

Вызнаць правілам тое, што вызначыць правіла

Такім чынам, Царква прызнавала, што спаміж цэлага шэрагу кніг, у якіх пісалася пра Хрыста або пра хрысціянскую веру, адныя правільна выражаюць веру Царквы, іншыя не. Такі ж крытэрый быў ужыты да кніг Старога Запавету. Што цікава, і нават парадаксальна на першы погляд: нягледзячы на тое, што менавіта вера Царквы была крытэрыем для аб'яўлення кніг «кананічнымі», яны сталі не падпарадкаванымі Царкве, а пісаным выражэннем, правілам і нормай яе веры, гэта значыць «правілам для правілы веры».

Гэтую «парадаксальную» ўзаемасувязь выразіў св. Аўгустын (354-430), дыскутуючы з маніхеямі, сектай, якая супрацьпастаўлялася Царкве і да якой ён сам калісьці належаў: «Я б не верыў Евангеллям, калі б мяне не схіліў да гэтага аўтарытэт Каталіцкай Царквы» (Супраць паслання Мані, V, 6). II Ватыканскі сабор у Канстытуцыі «Dei Verbum» так выкажацца пра гэта парадокс: «Настаўніцтва [Царквы] не стаіць па-над Словам Божым, а Яму служыць, навучаючы толькі таго, што было перададзена, таму што з Божага даручэння і пад кіраўніцтвам Духа Святога пабожна слухае гэтае слова, свята захоўвае і верна тлумачыць; і ўсё, што Настаўніцтва падае да веры як Богам аб'яўленае, яно чэрпае з гэтага адзінага дэпазіту веры» (DV 10).

Гэта значыць Царква канчаткова ўнесла ў канон Святога Пісання тыя, а не іншыя кнігі, зыходзячы са сваёй веры, якую ёй перадалі апосталы, вучні Хрыста, і пасля ўнясення ў канон, між іншым, гэтыя кнігі сталі «адзіным дэпазітам веры». Чаму «між іншым»? Трэба будзе растлумачыць, што пад паняццем «слова Божае» Каталіцкая Царква разумее не толькі запісаныя кнігі Сьвятога Пісьма, але i вусную Традыцыю. Яны ўзаемна і цесна звязаныя, таму што "паходзяць з той жа Боскага крыніцы ... і накіроўваюцца да той жа мэты» (DV 9), а таму "Святая Традыцыя і Святое Пісанне складаюць адзін святы дэпазіт Божага Слова, даручаны Царкве" (DV 10 ). Тут паўстае пытанне вуснай Традыцыі, аднак гэта таксама іншая вялікая і асобная тэма.

Паняцце канону

Нашае паняцце «канон» паходзіць ад грэцкага «kanōn», а грэцкае паходзіць ад яўрэйскіх «qaneh», яўрэйскае - ад асірыйскага «qanu», і нарэшце асірыйскае - ад угарыцкага «qn». Іншымі словамі, гэта семіцкае паняцце, і першапачаткова, нават у старажытнагрэцкай мове азначала «палка» або «стрыжань» для вымярэння чагосьці. Карысталіся «канонам» столяры, будаўнікі і іншыя майстры. Паступова паняцце «канон» стала азначаць «меру», «норму» або «дасканалы ўзор», гэта значыць «эталон». Таксама слова «канон» выкарыстоўвалі ў гісторыі для вымярэння эпох і перыядаў; нарэшце слова «канон» стала азначаць «храналагічную табліцу». Паколькі такая табліца звычайна складаецца са спісу перыядаў або падзей, якія ідуць храналагічна адзін за адным, часам таксама «канон» проста азначаў «спіс», «табліцу».

У Святым Пісанні паняцце «канон» з'яўляецца ўсяго некалькі разоў у грэцкім перакладзе Старога Запавету, але ніколі ў значэнні «спіс» ці хаця б «эталон». У Новым Запавеце таксама рэдка бачым гэты тэрмін, хоць ён ужо некалькі бліжэй да паняцця «мера» або нават «норма». У Другім пасланні да Карынцянаў апостал Павел піша: «Не будзем мы хваліцца па-над меру, але будзем ацэньваць сябе ў межах (metron tou kanonos), вызначаных нам Богам, каб маглі дасягнуць і вас" (2 Кар 10, 13). І трохі далей дадае: "Не хвалімся без меры чужою працаю. Спадзяемся аднак, што з узрастаннем вашай веры мы таксама ўзрастаць будзем у вас па нашай мерцы (kata ton kanona hemon)" (2 Кар 10, 15). Яшчэ апостал Павел згадвае слова «kanon" у Пасланні да Галатаў, дзе піша: «I хто будзе трымацца гэтае пастановы (kanoni), таму супакой і міласэрдзе...» (Гал 6, 16). У гэтай «пастанове» Павел мае на ўвазе, што для яго толькі укрыжаваны Хрыстос важны, а не «абразанне ці неабразанне», гэта значыць «канон» тут - гэта хрысціянскі лад жыцця. Лацінскі пераклад у адным, другім і трэцім выпадку перакладае грэцкае «kanon» словам «regula», што азначае «правіла» або «норма».

У раннім хрысціянстве паняцце "канон" азначала "правіла веры», або «нормы аб'яўленай праўды». Сустракаем такое значэнне ўжо ў першым Лісце папы Клімента, напісаным у канцы I ст.: "Таму пакінем пустыя і бескарысныя клопаты і будзем трымацца слаўных і годных прадпісанняў (досл.: Канонаў) нашага Пярэдання» (І Клім 7, 2). Часта пра «правіла веры» кажа Ірыней ў сваім творы «Супраць ерасяў» (пар. III, 2, 1; III, 11, 1 і т. д.).

Першы Сусветны Сабор у Нікеі, які адбыўся ў 325 годзе, ужывае паняцце «каноны» адносна сваіх пастаноў, якія ідуць пасля Сімвала веры. Таксама кажа пра «царкоўныя каноны», гэта значыць пра пэўныя дысцыплінарныя правілы, якімі рэгулюецца жыццё Царквы.

Трохі уступнай гісторыі хрысціянскага канону Святога Пісання

Нягледзячы на спробы некаторых ератыкоў, такіх як Маркіён, выкінуць са Святога Пісання так званы Стары Запавет, гэта значыць яўрэйскія Пісанні, Царква гэтыя Кнігі прыняла. Прычыны былі відавочныя: яны цытуюцца ў Евангеллях, Хрыстос пастаянна на іх спасылаецца, а «ўдасканаленне» або «выкананне Закону і прарокаў» не азначае «адкідання». Пытаннем толькі было, якія менавіта кнігі ёсць у Старым Запавеце; але і адносна Новага Запавету яно было актуальным.

Яўсевій Кесарыйскі (263-340) у пачатку IV ст. піша «Царкоўную гісторыю», у якой, у прыватнасці, утрымліваюцца каталогі кніг Святога Пісання. У іх ён пералічвае кнігі Новага Запавету, якія, на яго думку, паходзяць ад апосталаў, а таксама тыя, якія маюць сумніўнае паходжанне. У «Царкоўнай гісторыі» (III, 25), дзе гаворка пра кнігі Новага Запавету, Яўсевій вагаецца адносна Кнігі Апакаліпсісу, а таксама не ўпэўнены наконт апостальскага паходжання Паслання Якуба, Паслання Юды, другога Паслання Пятра, другога і трэцяга Пасланняў Яна. Яўсевій не ведае, ці прыпісаць Пасланне да Яўрэяў апосталу Паўлу, ці не, бо нiбыта мова Паўла, але тэматыка не яго - тут ён спасылаецца на Арыгена. Акрамя таго, Рымская Царква, як піша Яўсевій, адмаўляе аўтарства Паўла для гэтага Паслання (ІІІ, 3). Пералічвае таксама «падробкі», або «выдумкі ератыкоў»: як так званыя «евангеллі», так і «пасланні», якія сёння ў каталікоў называюцца "апокрыфы".

Далей, у Шостай кнізе «Царкоўнай гісторыі» (VI, 25), мова ідзе пра Стары Запавет. Там Яўсевій, спасылаючыся на Арыгена, кажа, што кніг Старога Запавету 22, столькі ж, колькі літар у яўрэйскім алфавіце. Такая невялікая колькасць кніг Старога Запавету бярэцца з таго, што ўсе двайныя кнігі (напрыклад, 1 і 2 Царстваў або 1 і 2 Хронік і г.д.) лічыліся як адна, а яшчэ - 12 кніг так званых "малых прарокаў» далучаліся у Кнігу прарока Езэкііля, і таксама лічыліся як адна. Ёсць у гэтым спісе Кнігі Макавейскія. Яўсевій стаў аўтарам класіфікацыі трох ступеняў святых кніг: дакладныя, дыскусійныя і фальшывыя.

Атанасій Вялікі (295-373) у адным са сваіх Пасланняў на Вялікдзень, напісаным у 367 г., падае дзве групы кніг: адны «кананічныя», іншыя - «апакрыфічныя». Іх жа, як лічыць Афанасій, да натхнёных Богам кніг прыцягнулі ерэтыкі. Спіс «кананічных кніг» у Атанасія амаль такі ж, што і ў Яўсевія Кесарыйскага. Менавіта Атанасій ўвёў гэты падзел, які пазней пачаў пастаянна ўжывацца адносна Святога Пісання і супрацьпастаўляць адно аднаму: «кнігі кананічныя» з аднаго боку і «кнігі апакрыфічныя» - з другога.

Апокрыфы

Першапачаткова тэрмін «апокрыфы» ў перакладзе з грэцкай азначаў «утоены», «схаваны». Часам нават ўжываўся да святых кніг, змест якіх быў дастаткова узнёслым, так, што не прызначаўся для ўсіх, толькі для "выбраных", чыстых і мудрых. Напрыклад, у канцы кнігі Данііла сказана: "Ідзі, Данііле; бо захаваны і запячатаны словы гэтыя да апошняга часу. Многія ачысцяцца, адбеляцца і ператоплены будуць у спакушэнні; несправядлівыя будуць несправядлівымі, і не зразумее гэтага ніхто з несправядлівых, а мудрыя зразумеюць" (Дан 12, 9-10). Аднак у гісторыі хрысціянскай экзагетыкі тэрмін «апакрыфічныя» набывае адмоўнай прыкметы. Арыген ў «Каментарыі да Евангелля ад Мацвея» адносіць апокрыфы да тых твораў, якія не чытаюцца на літургічных сходах, у адрозненне ад тых, якія чытаюцца. Адны царкоўныя пісьменнікі лічылі апокрыфамі кнігі, якія таемна чытаюцца на сходзе ератыкоў, іншыя казалі, што гэта пабожныя кнігі, якія аднак не ўключаны ў «канон» Пісання.

Першыя хрысціянскія спробы скласці спіс святых кніг сустракаем у II стагоддзі. Гэта «Мураторыеў канон» - найстарэйшы спіс святых кніг, складзены не пазней 170 года, аўтар якога невядомы. Назва «мураторыеў» ўзялася ад імя бібліятэкара Людовіка Антонія Мураторы, які першым адкрыў гэты спіс у Амбразіянскай бібліятэцы Мілана і апублікаваў яго ў 1740 годзе. У гэтым спісе ёсць чатыры Евангеллі, Дзеі апосталаў, 13 пасланняў Паўла (акрамя Паслання да Яўрэяў), тры безыменныя Паслання апосталаў (гаворка ідзе пра Пасланні Юды і два Паслання Яна), Апакаліпсіс Яна. Ёсць яшчэ Апакаліпсіс Пятра і кніга «Пастыр Гермы»: першы, аднак, як сцвярджае аўтар спісу, не чытаецца на літургіі, другі - апокрыф. Няма ў гэтым спісе, акрамя Паслання да Яўрэяў, таксама Паслання Якуба, Першага і Другога пасланняў Пятра, аднаго Паслання Яна. Затое гэты спіс чамусьці прыцягвае да кніг Новага Запавету Кнігу Мудрасці (гл. Мецгер Б. М. Канон Нового Завета, М., 1998, стар. 300-303).

Колькі кніг у Новым Запавеце

У тым жа ІІ стагоддзі Мелітон Сардзінскі (памёр перад 190 г.) у сваім творы «Эклогі» ўпершыню ў гісторыі хрысціянства падае поўны спіс старазапаветных кніг. Піша пра яго так: «Мелітон брату Анісіму - прывітанне. Праз рэўнасць да нашай веры ты часта прасіў мяне зрабіць табе выбарку з Закону і Прарокаў, якія тычацца Збаўцы і ўсёй нашай веры. Ты хацеў больш падрабязна даведацца пра колькасць старазапаветных кніг і аб парадку, у якім яны размешчаны... Я паехаў на ўсход і дайшоў да тых мясцін, дзе Пісанне прапаведавалася і споўнілася, і там дакладна выведаў аб старазапаветных кнігах і выслаў табе іх спіс. Вось іх назвы: пяць кніг Майсея - Быццё, Выхад, Левіт, Лічбы, Другі закон; Ісус Навін, Суддзі, Рут, чатыры кнігі Царстваў; дзве Летапісаў, Псалмы Давіда, Выслоўі Саламона або кніга Мудрасці, Эклезіяст, Песня песняў, Ёў; прарокі Ісая, Ерамія і дванаццаць ў адной кнізе, Данііл, Эзэкііль, Эздра. З іх я і зрабіў выбаркі, падзяліўшы іх на шэсць кніг». Гэтую цытату са спісам з твору Мелітона згадвае Яўсевій Кесарыйскі ў «Царкоўнай гісторыі» (IV, 26).

Дарэчы, Мелітон Сардыйскі ў гэтым урыўку (зноў - упершыню ў гісторыі хрысціянства) выкарыстоўвае тэрмін «Стары Запавет» да яўрэйскай Бібліі. Сам тэрмін з'явіўся яшчэ ў пасланнях Паўла, дзе Павел супрацьпастаўляе «стары» і «новы запавет»: «Ён учыніў нас здольнымі быць слугамі Новага Запавету, ня літары, але Духа, бо літара забівае, а Дух ажыўляе... Але атупелі іх розумы, бо аж да цяперашняга дня, калі чытаюць Стары Запавет, гэтая заслона застаецца нязнятай, бо толькі ў Хрысце яна адсланяецца" (2 Кар 3, 6. 14). Аднак там апостал прымяняе паняцце «запавет» да закону, які быў дадзены Майсею на Сінаі і які з прыходам Хрыста (ці дакладней - без Хрыста) «састарэў». Мелітон жа ўжыў гэтае паняцце да ўсіх Пісаньняў, якія папярэднічалі Новаму Запавету.

У ІІІ стагоддзі Арыген (185-254) у сваім «Камэнтары на Кнігу Ісуса Навіна» (VII, 1) пералічвае 27 кніг Новага Запавету, гэта значыць столькі ж, колькі іх цяпер у каноне. Аднак арыгінальны твор Арыгена не захаваўся, ёсць толькі пераклад лацінскай, на 150 гадоў пазнейшы, які зрабіў Руфін, вядомы сваімі папраўкамі твораў Арыгена. Гэта відаць хоць бы з таго, што ўжо ў «Каментары на Евангелле ад Мацвея» Арыген таксама падае спіс кнігаў Новага Запавету і там ужо гаворыць пра тое, якія з іх «напэўна святыя кнігі», а якія - сумнеўныя або спрэчныя. Спрэчнымі Арыген лічыць Другое Пасланне Пятра, Другое і Трэцяе Пасланні Яна. Пасланне да Яўрэяў лічыць арыгінальным, хоць «хто яго сапраўдны аўтар - вядома аднаму Богу». Арыген дапускае версію, што, магчыма, аўтарам гэтага паслання быў Клімент Рымскі, а магчыма - евангеліст Лука (гл. Яўсевій Кесарыйскі, "Царкоўная гісторыя, VI, 25, 13).

У IV і V стагоддзях, акрамя згаданага ўжо Яўсевія Кесарыйскага і Атанасія Вялікага, спісы кніг Святога Пісання падаюць Кірыл Ерусалімскі, Эпіфаній, Ян Залатавусны, Рыгор Назіянзін, Амфілохій Іканійскі, Аўгустын. Папа Дамасій у 382 г. у сваім Дэкрэце таксама пералічвае кнігі Святога Пісання. Акрамя таго, важнымі з'яўляюцца рашэнні сінодаў, дзе пералічваюцца спісы «кананічных кніг»: Ляадыкійскага 360 года, Гіпонскага 393 года, Картагенскага 397 года і Картагенскага 419 года. Гэтыя тры апошнія Сіноды былі дастаткова важнымі для канчатковага фарміравання ў ранняй Царкве біблейскага канону святых кніг.