Беларуская Грэка-Каталіцкая (Уніяцкая) Царква

Царква Хрыстовая, ажыўленая Святым Духам, прагне, каб чалавек быў вызвалены і адноўлены на ўзор свайго Госпада і Збаўцы Ісуса Хрыста. Добрая навіна аб Уваскрасенні і перамозе над грахом дае надзею людскому роду вось ужо дзве тысячы год. Увесь гэты час Царква Хрыстовая не перастае абвяшчаць яе ўсім людзям згодна з найглыбейшай патрэбай уласнай паўсюднасці, а таксама згодна волі свайго Заснавальніка (Mк. 16, 15). Даванне такога сведчання Царква Хрыстовая абапірае на падкрэсленні годнасці чалавечай асобы. 

У Ісусе Хрысце Бог палюбіў чалавека ўва ўсёй яго паўнаце. Гэтая любоў абдымае не толькі кажнага асабіста, але і супольнасці сям’і, народу, дзяржавы. Таму Царква, збіраючы вернікаў, у іх і праз іх закарэньваецца ў жыцці канкрэтнага народу праз дастасаванне да мясцовай культуры.

Беларуская Грэка-Каталіцкая (Уніяцкая) Царква адраджаецца напрыканцы ХХ ст. як Царква з вялікай гісторыяй, якая бярэ пачатак ад з’яўленьня на тэрыторыі старажытнага Полацкага княства першых місіянераў з Візантыі і закладання першых епархій, праз часы росквіту Вялікага Княства Літоўскага аж да Берасцейскай уніі 1596 г., якая з’яднала падзеленую на той час Царкву візантыйскай і лацінскай традыцыі ў адно цела з вызнаннем аўтарытэту наступніка апостала Пятра — рымскага біскупа, ды вызнаннем адзінай веры пры захаванні ўласных традыцый, абраду і царкоўнага календара. Спадкаеміцай гэтай жа ўніі з’яўляецца таксама Украінская Грэка-Каталіцкая Царква, бо на той час як беларускія, так і ўкраінскія епархіі ўвыходзілі ў адну Кіеўскую мітраполію, цэнтр якой, між іншым, знаходзіўся ў Вільні, а пазней у Наваградку. Назва „ўніяцкая”, атрыманая ў той час, азначае злучаная, з’яднаная.

Берасцейская унія

18 (8) кастрычніка 1596 г., у Берасці ў катэдральнай царкве св. Мікалая на Сінодзе біскупаў Кіеўскай мітраполіі адбылася знакавая для гісторыі ўсёй Усходняй Еўропы падзея – Кіеўскім мітрапалітам і біскупамі ў прысутнасці вядомых багасловаў і ярархаў – афіцыйных прадстаўнікоў Рыма-Каталіцкай Царквы ў Рэчы Паспалітай і Папы Рымскага, прадстаўнікоў караля і свецкай улады быў падпісаны акт Берасцейскай царкоўнай уніі.

Сінод біскупаў Кіеўскай мітраполіі, які праходзіў з дазволу каралеўскай улады ў Берасці з 16 па 20 кастрычніка (6-10 паводле старога юліянскага календара) 1596 г. абвясціў пра АДНАЎЛЕННЕ ЕДНАСЦІ Кіеўскай мітраполіі з Біскупам Рыму і Паўсюднай Царквой. Саборную грамату з актам царкоўнай уніі падпісалі і замацавалі сваімі пячаткамі мітрапаліт Кіеўскі Міхаіл Рагоза, біскуп Уладзімерскі і Берасцейскі Іпаці Пацей, біскуп Луцкі і Астрожскі Кірыла Тарлецкі, які да таго ж выступаў пад тытулам патрыяршага экзарха, архібіскуп Полацкі Герман Загорскі, біскуп Холмскі і Белзскі Дыянісі Збіруйскі, менаваны біскуп Пінскі і Тураўскі кобрынскі архімандрыт Ёна Гогаль, а таксама тры архімандрыты – прадстаўнікі манастыроў: Паісі Анікевіч-Сахоўскі з Менскага манастыра, Гедэон Бральніцкі з Лаўрышаўскага манастыра і архімандрыт Браслаўскага і Гарадзенскага манастыроў Клімент (Багдан) Годкінскі.

19 (9) кастрычніка біскупы, што не былі ў Рыме ў Папы, склалі прысягу і ў царкве св. Мікалая перад народам была зачытана падпісаная напярэдадні грамата аб еднасці Кіеўскай мітраполіі з Апостальскім Пасадам у Рыме. Два біскупы Кіеўскай мітраполіі – львоўскі і перамышальскі, – якія раней выказвалі прыхільнасць да Уніі, адмовіліся гэта рабіць.

У нядзелю, 20 кастрычніка (10 кастрычніка паводле старога календара) 1596 г. адбылася ўрачыстая Служба Божая ў катэдральнай царкве св. Мікалая з удзелам лацінскіх біскупаў і святароў, пасля якой урачыстая працэсія ўладык і духавенства абодвух абрадаў прайшла у касцёл Узвышэння Святога Крыжа, дзе адбыўся падзячны малебен.

Фактычна ўрачыстае абвяшчэнне Уніі ў Берасці адбывалася тры дні 18-20 (8-10) кастрычніка, а сам акт Берасцейскай уніі падпісаны 18 (8) кастрычніка 1596 г. Паінфармаваны пра ўрачыстае абвяшчэнне Уніі кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт III сваім універсалам ад 15 снежня 1596 г. зацвердзіў правамоцнасць усіх рашэнняў Сінода біскупаў у Берасці 16—20 кастрычніка 1596 г. і заклікаў усіх праваслаўных вернікаў дзяржавы да паслушэнства сваім біскупам, а М. Капысцінскага і Г. Балабана, якія не падпісалі Унію, каб не прызнавалі больш сваімі пастырамі. Афіцыйна праваслаўная Царква ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай надоўга перастала існаваць.

Падпісанне ўладыкамі Кіеўскай мітраполіі акту царкоўнай уніі і царкоўны сабор у Берасці 18-20 кастрычніка 1596 г. – гэта аднаўленне былой еднасці Царквы Хрыстовай, якая была ў апостальскія часы да трагічнага царкоўнага падзелу ў 1054 г. (на нашых землях ён наступіў дэ-факта нашмат пазней). Гэта дзень АДНАЎЛЕННЯ ў Кіеўскай мітраполіі на тэрыторыі Рэчы Паспалітай ранейшага стану Царквы – стану еднасці гэтай памеснай Царквы з Рымскай Царквой. Безумоўна, гэта было найперш рашэнне ярархіі, якая клапацілася пра захаванне і будучыню сваёй Усходняй Царквы ў Рэчы Паспалітай у тагачаснай складанай геапалітычнай і царкоўнай сітуацыі. Прымаючы сваё пастырскае рашэнне, ярархі Кіеўскай мітраполіі апелявалі да Хрыстовага запавету «каб усе былі адно», а таксама да неаднаразовых спробаў і памкненняў аднавіць згоду і еднасць хрысціянаў, якія мелі месца на нашых землях у мінулыя часы.

Не ўсе япархіі, манастыры і цэрквы Кіеўскай мітраполіі аднавілі еднасць з Рымам і Паўсюднай Царквой на царкоўным саборы ў Берасці ў 1596 годзе, а толькі пераважна тыя, што ахоплівалі беларускія землі. Дзве япархіі – Львоўская і Перамышальская, уладыкі якіх на пачатку падтрымлівалі ўнійныя захады, але на саборы ў Берасці адмовіліся браць у ім удзел, далучыліся да Уніі на стагоддзе пазней. З цягам часу асобныя манастыры і цэрквы далучаліся да Уніі. Як адзначаюць даследчыкі Уніі, у канцы XVIII ст. у ВКЛ на беларускіх землях уніятамі былі 3/4 насельніцтва, а ў сельскай мясцовасьці – да 85%. Уніяцкая Царква адыграла важную ролю ў фармаванні беларускага народу і ў стварэнні і захаваньні яго культурнай спадчыны.

Калі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай Беларусь апынулася ў складзе Расійскай імперыі, адразу пачаліся захады, скіраваныя да ліквідацыі Ўніяцкай Царквы. Літоўскі біскуп Іосіф Сямашка ў 1839 годзе давёў да яе скасавання і далучэння да Расійскай Праваслаўнай Царквы на так званым полацкім „сінодзе”. Тады пачаўся крыжовы шлях нашай Царквы. Сотні мучанікаў і вызнаўцаў, якія заплацілі сваім жыццём за вернасць царкоўнаму адзінству, тысячы спаленых уніяцкіх кніжак, службоўнікаў і беларускіх першадрукаў, пра якія піша сам Сямашка ў сваіх дзённіках — найлепшыя таму сведчанні. Але Царква не знікла. Яна ўваскрасала ў кажную спрыяльную пару.

Першае яе адраджэнне адбывалася на Заходняй Беларусі, якая апынулася ў складзе Польшчы, у 1920-х гадах як так званая неаунія. З 17 веранся 1939 г. з прыходам савецкай улады НКВД пачаў раз’юшаныя рэпрэсіі святароў. На пачатак 1941 году засталося толькі 3 парафіі. 17 верасня 1940 г. мітрапаліт Украінскай Грэка-Каталіцкай Царквы Андрэй Шаптыцкі сілаю спецыяльных паўнамоцтваў, нададзеных яму Папам Піем Х у 1908 годзе, утварыў Экзархат для беларусаў-каталікоў візантыйскага абраду з цэнтрам у Менску і менаваў першым экзархам айца Антонія Неманцэвіча. Гэтае рашэнне і намінацыю а. А. Неманцэвіча пацвердзіў прэфэкт Кангрэгацыі для Ўсходніх Цэркваў кард. Тысэрана ў сваім лісце ад 22 снежня 1941 г. Айцец-экзарх А. Неманцэвіч загінуў мучаніцкай смерцю падчас акупацыі Менску фашыстымі ў 1942 годзе.

Пасля ІІ сусветнай вайны Грэка-Каталіцкая Царква не існавала афіцыйна, але існавала ў сэрцах і думках людзей. Душпастырскую службу ў падполлі выконвалі ўкраінскія святары. З 1976 г. сістэматычную апостальскую працу ў Беларусі падпольна праводзіў былы вязень сталінскіх лагераў айцец Віктар Данілаў, высвечаны на святара ў 1976 г. у Львове мітрапалітам Уладзімерам Старнюком. Цэнтрам дзейнасці айца Данілава была Гародня.

Пачынаючы з 1989 г. — ва ўмовах пэўнай лібералізацыі грамадскага і рэлігійнага жыцця — групы студэнцкай моладзі і беларускай інтэлігенцыі, зацікаўленыя ідэяй уніі, пачалі адраджэнне БГКЦ. Першая пасля вайны грэка-каталіцкая парафія ў Менску была ўтвораная ў верасні 1990 г. Знакавай асобай у працэсе адраджэння стаў а. Ян Матусевіч, родам з в. Коменка Менскай вобласці. Яго сям'я – беларуская, праваслаўная з уніяцкімі каранямі. У 1974-1979 г. а. Ян служыў як праваслаўны святар у Смаленску, а потым у мясцовасці Маркава каля Маладзечна. У 1979 г. далучыўся да Каталіцкай Царквы. На працягу наступных адзінаццаці гадоў быў пробашчам у Барунах (1979-1990). З 1988 году пачынае адпраўляць па-беларуску, і Баруны становяцца месцам паломніцтваў інтэлігенцыі з усёй Беларусі. Маладыя людзі, якія не былі ахрышчаныя ў дзяцінстве, жадаюць прыняць хрост менавіта ў айца Яна Матусевіча, і менавіта тады, з 1988 па 1990 г., у Барунах адбываюцца хросты ва ўсходнім абрадзе.

12 лістапада 1989 году ўніяцкая моладзь і інтэлігенцыя прысутнічаюць на свяце св. Язафата ў Барунах. Хоць службу а. Ян адпраўляў у лацінскім абрадзе, можна лічыць гэтую падзею першай акцыяй уніятаў Менску. Ад 1990 г. а. Ян стаў пробашчам першай грэка-каталіцкай парафіі ў Менску. Ён асвяціў крыж у Курапатах, пастаўлены на месцы масавых расстрэлаў НКВД. Стаў адным з сузаснавальнікаў Біблейскага Таварыства Рэспублікі Беларусь. Памёр пасля цяжкай хваробы 2 верасня 1998 г. ў Менску.

Рух за адраджэнне Уніяцкай Царквы ўзмацніўся ў 1990 годзе, пасля візіту ў Менск апостальскага візітатара для беларусаў замежжа мітрафорнага протаярэя Аляксандра Надсана. Дзень 11 сакавіка 1990 году, калі а. Аляксандр Надсан адслужыў у Менску Боскую Літургію па-беларуску, можа быць прызнаны за дату аднаўлення адкрытага літургічнага жыцця грэка-каталіцкіх парафіяў у Беларусі.

Гэтак запачаткавалася цяперашняе адраджэнне нашай Царквы, якая да канца падзяліла пакутніцкі лёс свайго народу і паўстае з небыцця, каб зноў стаць сумленнем, душою нацыі. Вядома, на гэта спатрэбіцца шмат малітвы, часу, высілку і ахвярнасці многіх.