Адной з важных падзей у гісторыі Цэнтральна-Усходняй Еўропы XVI ст. было ўтварэнне ў выніку Люблінскай уніі 1569 г. федэратыўнай дзяржавы Рэчы Паспалітай, у склад якой увайшлі Вялікае Княства Літоўскае (далей ВКЛ) і Каралеўства Польскае. Значную частку грамадства складалі праваслаўныя вернікі, якія былі аб'яднаныя ў Кіеўскай мітраполіі. Розныя абставіны прывялі да аб'яднання праваслаўнай іерархіі з Рымам і ўзнікнення ў канцы XVI ст. Уніяцкай Царквы, якая была пакліканая аб'яднаць грамадства і забяспечыць роўнасць усходніх хрысціянаў Рэчы Паспалітай з рыма-каталікамі.

Аднак рэалізацыя аб'яднання аказалася вельмі супярэчлівай на практыцы і прывяла да грамадскага падзелу. Спробы вырашэння праблемы, зробленыя ў першай палове ХVII ст., не далі станоўчага выніку. Больш за тое, унія стала адной з прычын непаразумення паміж уладай Рэчы Паспалітай і ўкраінскім казацтвам, што знайшло адлюстраванне ў паўстанні пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага і палітыцы Рэчы Паспалітай на працягу ўсяго ХVII стагоддзя. У гэтым артыкуле паспрабуем прасачыць адносіны паміж дзяржавай і Уніяцкай Царквой, змены ў дзяржаўнай палітыцы Рэчы Паспалітай адносна ўніятаў і вызначыць чыннікі, якія на гэта паўплывалі.

Заключэнне Берасцейскай уніі прывяло да падзелу Праваслаўнай Царквы Рэчы Паспалітай на два лагеры. 16 (6) кастрычніка 1596 г. па ўказе караля і мітрапаліта ў Берасці сабраўся сабор, які павінен быў абвесціць унію, удзел у якім прымалі мітрапаліт, пяць з сямі біскупаў, прадстаўнікі праваслаўнага і каталіцкага духавенства, паслы Папы і дзяржаўныя ўраднікі. Паралельна з ім у Берасці адкрыўся іншы сабор, у якім удзельнічалі прадстаўнікі ад праваслаўнага духавенства і шляхты, якія сталі ў апазіцыю да уніі, у тым ліку львоўскі і пярэмышльскі біскупы Балабан і Капысценскі, а таксама пратэстанты і два патрыяршыя экзархі з Канстантынопаля і Александрыі. Альтэрнатыўны сабор пазбавіў сану ўніяцкіх біскупаў і звярнуўся да караля з просьбай прызначыць на іх месца новых. Аднак кароль адназначна стаў на бок уніятаў. Такі стан спраў справакаваў барацьбу за юрыдычны статус абедзвюх частак Кіеўскай мітраполіі ў дзяржаве.

Высвячэнне новай праваслаўнай іерархіі прыцягнула актыўную ўвагу да рэлігійных спраў Рэчы Паспалітай украінскага казацтва і Маскоўскай дзяржавы. З гэтага часу яны пачынаюць непасрэдна ўплываць на дзяржаўную рэлігійную палітыку. Уніяты і дзяржава больш не могуць ігнараваць факт існавання праваслаўнай супольнасці, якая мае незаконную, але кананічную іерархію. Такое развіццё падзей узмацняе незадаволенасць уніяй з боку польскай шляхты і рыма-каталіцкага духавенства.

Новую старонку ў гісторыі уніі адкрываюць падзеі, якія пачаліся ў 1648 г. Да гэтага моманту Уніяцкая Царква прыйшла ў прававым і фактычным плане нічым не лепшым, чым на момант падпісання уніі. Умовы Берасцейскай уніі адносна раўнапраўя Уніяцкай Царквы з Рыма-Каталіцкай дагэтуль не былі выкананы. “Шляхцічам-уніятам адмаўлялі ў дзяржаўных пасадах, біскупам месца ў Сенаце […] Польшча ставіла Уніяцкую Царкву ў падвойна цяжкае становішча. З аднаго боку, гэтая Царква выклікала на сябе гнеў і нянавісць праваслаўных [...], а з іншага [...] была вымушаная адбіваць наступ лацінства”. Нягледзячы на тое, што ўніяты мелі значную падтрымку з боку Рыма, улады Рэчы Паспалітай у большасці выпадкаў ігнаравалі пазіцыю Апостальскай Сталіцы. Адзіным пазітывам былі ўнутраныя змены ў Царкве, якая стала больш арганізаванай і адукаванай.

Войны 1654-1667 г. паставілі Рэч Паспалітую ў складаную дэмаграфічную, эканамічную і гуманітарную сітуацыю. У самым глыбокім заняпадзе апынулася сельская гаспадарка. Пасля вайны больш за палову былых плошчаў зямлі не апрацоўвалася, і ў найбольш пацярпелых раёнах доўгі час пусткай ляжалі амаль усе палі. “Выкліканая вайной татальная дэструкцыя змяніла літаральна ўсё - ад матэрыяльных умоў жыцця народу да моўна-культурнай і канфесійнай сітуацыі. Канчаткова і незваротна адышлі ў мінулае часы былой рэлігійнай талерантнасці”. Дзяржаўная ўлада і шляхта займаюць варожую пазіцыю ў адносінах да Праваслаўнай Царквы і, наадварот, пачынаюць больш рашуча падтрымліваць Царкву Уніяцкую. Абумоўлена гэта было перш за ўсё палітыка акупацыйнай маскоўскай адміністрацыі, якая на занятых тэрыторыях гвалтоўна ўводзіла праваслаўе, і адкрытым супрацоўніцтвам праваслаўнага духавенства з царскай уладай, што скампраметавала яго ў вачах шляхты, а таксама намаганнямі Масквы падпарадкаваць Праваслаўную Царкву Беларусі і Украіны свайму патрыярху. Вайна таксама "развеяла міф пра вызваленчую ролю расійскага самадзяржаўя", таму больш прыхільна да Уніі пачаў ставіцца і просты народ.