Становішча Праваслаўнай Царквы ў XVI ст. і ўмовы Берасцейскай уніі 1596 г.

Адной з важных падзей у гісторыі Цэнтральна-Усходняй Еўропы XVI ст. было ўтварэнне ў выніку Люблінскай уніі 1569 г. федэратыўнай дзяржавы Рэчы Паспалітай, у склад якой увайшлі Вялікае Княства Літоўскае (далей ВКЛ) і Каралеўства Польскае. Значную частку грамадства складалі праваслаўныя вернікі, якія былі аб'яднаныя ў Кіеўскай мітраполіі. Розныя абставіны прывялі да аб'яднання праваслаўнай іерархіі з Рымам і ўзнікнення ў канцы XVI ст. Уніяцкай Царквы, якая была пакліканая аб'яднаць грамадства і забяспечыць роўнасць усходніх хрысціянаў Рэчы Паспалітай з рыма-каталікамі.

Аднак рэалізацыя аб'яднання аказалася вельмі супярэчлівай на практыцы і прывяла да грамадскага падзелу. Спробы вырашэння праблемы, зробленыя ў першай палове ХVII ст., не далі станоўчага выніку. Больш за тое, унія стала адной з прычын непаразумення паміж уладай Рэчы Паспалітай і ўкраінскім казацтвам, што знайшло адлюстраванне ў паўстанні пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага і палітыцы Рэчы Паспалітай на працягу ўсяго ХVII стагоддзя. У гэтым артыкуле паспрабуем прасачыць адносіны паміж дзяржавай і Уніяцкай Царквой, змены ў дзяржаўнай палітыцы Рэчы Паспалітай адносна ўніятаў і вызначыць чыннікі, якія на гэта паўплывалі.

Тэрыторыя праваслаўнай Кіеўскай мітраполіі на працягу XVI ст. належала да трох дзяржаў: Вялікага Княства Літоўскага, Каралеўства Польскага, а з 1569 г. пасля Люблінскай уніі да новастворанай Рэчы Паспалітай. У гэты час яна складалася з Кіеўскай мітрапаліцкай архіепархіі з фактычным месцам знаходжання мітрапаліта ў Наваградку (сёння Навагрудак, Беларусь) і сямі епархіямі: Уладзімірска-Берасцейскай, Луцка-Астрожскай, Полацка-Віцебска-Мсціслаўскай, Турава-Пінскай, Холмска-Белзскай, Львоўска-Галіцка-Камянецкай і Пярэмышльска-Сянноцкай. Агульным для названых трох дзяржаў было фактычнае дамінаванне каталіцкай канфесіі, што ўплывала на дзяржаўную рэлігійную палітыку і статус іншых рэлігійных груп. "Аднак гэта не азначала, што разнастайнасць параджала адкрытыя сутычкі, бо рэлігійнае суіснаванне ў цэлым было мірным". Рэлігійная талерантнасць была характэрная для грамадскага жыцця, аднак для Праваслаўнай Царквы дамінаванне каталікоў «вельмі згубна адбілася на іерархічнай структуры і арганізацыйным жыцці». У цэлым стаўленне дзяржавы да іншых канфесій было цярпімым, але на ўзроўні заканадаўства баланс часта парушаўся.

Да 1563 г. у Вялікім княстве Літоўскім дзейнічаў акт Гарадзельскай уніі 1413 г., які забараняў некатолікам займаць высокія пасады (хаця на працягу гэтага часу праваслаўныя заўсёды іх займалі і засядалі ў Паны Радзе). Перашкоды займаць высокія пасады праваслаўным пацвярджаліся каралеўскімі прывілеямі 1529¹, 1547 і 1551² гадоў, якія, аднак, парушаліся на карысць праваслаўных, напрыклад, у часы праўлення Жыгімонта I (1506-1548). Так, на Гарадзенскім сойме ў 1522 г., спасылаючыся на гэты акт, уздымалася пытанне аб перадачы Троцкага ваяводства праваслаўнаму князю К. І. Астрожскаму. "25 сакавіка на сойме кароль назваў гэты факт выключэннем, якое нельга паўтарыць без згоды Паны-Рады. Пасля смерці Жыгімонта падобныя выключэнні адбываліся і падчас праўлення Жыгімонта ІІ Аўгуста (1548-1572)³.

Скасаванае дадзенае палажэнне было ў 1563 г. на Віленскім Сойме, калі Праваслаўная Царква атрымала роўныя правы ў дзяржаве з Каталіцкай, а ў 1568 г. Гарадзенскі Сойм прыняў прывілей, які надаў сілу гэтаму прыпісу . Праваслаўе фармальна было зраўнанае ў правах з каталіцтвам, але фактычна "становішча Кіеўскага мітрапаліта і праваслаўных біскупаў не змянілася ў лепшы бок у плане ўмацавання іх прывілеяванага становішча і зраўнання іх з лацінскімі біскупамі".

На тэрыторыі Польскай кароны дзейнічалі асобныя законы, якія не распаўсюджваліся на ВКЛ. Тут вольнасці Праваслаўнай Царкве надавалі каралі Уладзіслаў ІІІ (1434-1444), які ў 1443 г. пасля Фларэнційскай уніі надзяліў праваслаўных паўнатой правоў⁴, у 1504 г. Аляксандр (1501-1506), а таксама Жыгімонт I, які ў 1543 г. пацвердзіў прывілей 1443 г. Прывілей 1443 г. вызначаў роўнасць Каталіцкай і з'яднанай (пасля Фларэнційскай уніі) Праваслаўнай цэркваў у дзяржаве: “Усім цэрквам, іх біскупам, настаяцелям, духавенству і ўсім царкоўным людзям [...] грэцкага і рускага абраду мы лічылі мэтазгодным надаць усе гэтыя правы, свабоды, абрады, звычаі і прывілеі, і іх гэтым лістом назаўсёды даем”. Кароль забараняў свецкай уладзе «земляў Русі і Падолля» ўмешвацца ў царкоўныя справы і суды і пацвярджаў недатыкальнасць іх маёмасці і ўладанняў. Прывілей нагадваў, што "ўсходняя царква" з яе духавенствам з-за нязгоды з каталіцкай "первей... утисненье поносили”.

Варта адзначыць пераважна дэкларатыўны характар усіх гэтых прававых актаў, паколькі на практыцы роўнасці ўсё ж не існавала. Магчыма, галоўнай прычынай гэтага было тое, што "польскія чыноўнікі не заўсёды шанавалі каралеўскія распараджэнні, а эфектыўных сродкаў ўплыву на іх цэнтральная ўлада не мела". У той жа час вярхі жадалі ўстанавіць пэўную рэлігійную аднастайнасць у краіне. Так, на закрыцці Люблінскага Сойму кароль Жыгімонт II Аўгуст заявіў, што "канфесійным прыярытэтам у дзяржаве павінна стаць устанаўленне адзінства веры"⁵.

Рэгулюючы пытанні ўдзелу праваслаўных у жыцці дзяржавы, улада адначасова ўмешвалася і ва ўнутранае жыццё Праваслаўнай Царквы. З XV ст. свецкая ўлада замацавала за сабой права патранату⁶. Выключна яна магла прызначаць царкоўную іерархію і ніжэйшых царкоўных кіраўнікоў, распараджацца маёмасцю і судовымі справамі Праваслаўнай Царквы⁷. Аднак, з іншага боку, каралеўскі патранат таксама ўзмацніў прававы статус праваслаўных інстытуцый дзякуючы "заходняму разуменню царкоўнай уласнасці як тэарэтычна непарушнага права Царквы валодаць сваёй маёмасцю". Негатыўным аспектам права патранату стала карумпаванасць праваслаўнай іерархіі, паколькі кананічныя выбары мітрапаліта сталі фікцыяй, стаўшы простым прызначэннем вялікім князем, фактычна прададзеным за грошы, як і іншыя пасады біскупаў і архімандрытаў. Праваслаўны палеміст таго часу Захар Капысценскі ў творы "Палінодыя" так апісаў тагачасную сітуацыю: “На біскупскія і мітрапалічы пасады пасядалі не людзі годныя, а такія, што былі ім на ганьбу і сорам, і грэх. Сядалі на іх не людзі з манастыроў, добра выпрабаваныя ў жыцці бязжэнным ці манаскім, згодна з царкоўнымі ўставамі, але людзьмі непасрэдна ад свецкага гаспадартсва ці раллі або ад ваеннага рамяства, за ўзнагароду ці заслугі, пры тым невукі і вялікія прастакі, са Святым Пісаннем не знаёмыя”⁸.

Былі таксама выпадкі парушэння права ўласнасці Праваслаўнай Царквы з боку дзяржаўнай улады. У 1580 г. кароль Стэфан Баторый (1575-1586) канфіскаваў бенефіцыі чатырнаццаці рускіх цэркваў і манастыроў у Полацку з мэтай фінансавання стварэння езуіцкага калегіума, прыблізна ў той жа час у Львове маёмасць Праваслаўнай Царквы была незаконна перададзена львоўскаму лацінскаму архібіскупу . Гэтыя падзеі адбыліся ўжо пасля 1573 г., калі Варшаўская канфедэрацыя прыняла сумеснымі намаганнямі праваслаўнай і пратэстанцкай шляхты прынцып рэлігійнай талерантнасці для ўсіх канфесій Рэчы Паспалітай, замацаваны ў якасці прававой нормы ў Статуце Вялікага княства Літоўскага 1588 г., што на практыцы ўсё роўна не прывяло да сапраўднай роўнасці. "Рускія ўладыкі не мелі месца ў Сенаце", а "праваслаўнае духавенства [...] рэгулярна абкладалася каралеўскімі падаткамі, у той час як лацінскія духоўныя асобы былі вызваленыя ад ападаткавання" . Біскупы мелі пэўны голас на месцы перад мясцовымі ўладамі (сеймікі, ваяводы, земскія суды), але з крыніцаў да канца 1580-х гадоў бачна, што яны "рэдка ўздымалі царкоўныя пытанні, якія не былі звязаныя з маёмасцю".

Хапала праблем і ўнутры самой Царквы, прычыны якіх, у значнай ступені, палягалі ў няроўным становішчы праваслаўных у дзяржаве ў параўнанні з рыма-каталікамі. "Злоўжыванне правам патранату з боку ўлады прывяло да значнага матэрыяльнага збяднення Праваслаўнай Царквы [...] і да духоўна-маральнага заняпаду вышэйшага духавенства", а "духоўна-маральная неадпаведнасць іерархіі прывяла да заняпаду ўнутранага царкоўнага жыцця, што выклікала незадавальненне свецкіх вернікаў". Не існуе ніякіх сведчанняў, што на працягу XVI ст. праваслаўныя біскупы Рэчы Паспалітай збіраліся для абмеркавання царкоўных пытанняў, таму можна выказаць дапушчэнне, што па гэтай прычыне не было агульнага бачання развіцця мітраполіі і шляхоў выхаду з заняпаду. "Калі міране ў 1570-х і 1580-х гадах рознымі спосабамі аб'ядноўваліся для падтрымкі царкоўнай супольнасці, біскупы мітраполіі заставаліся структурна неарганізаванымі". Спробы рэфармаваць царкоўнае жыццё пачынаюць праваслаўныя брацтвы, якія ствараюць школы і друкарні. Актывізацыя міранаў прывяла да канфлікту з вышэйшым духавенствам, якое бачыла ў дзеяннях свецкіх «замах на свае кананічныя правы і нават уплыў ідэй пратэстантызму».

Асобны ўплыў на праваслаўную супольнасць Рэчы Паспалітай аказалі два ўсходнія патрыярхі, якія праездам наведаліся ў Кіеўскую мітраполію.

У другой палове XVI ст. праз Рэч Паспалітую адбываліся частыя паездкі грэцкага духавенства ў Маскоўскую дзяржаву за падаяннямі. Сярод іх былі таксама біскупы і мітрапаліты. У 1585 г. у дарогу выехаў Антыяхійскі патрыярх Якім V (каля 1581-1592). Ён стаў першым патрыярхам, які наведаў землі Кіеўскай мітраполіі. Мэтай яго паездкі было атрымаць матэрыяльную дапамогу ад маскоўскага цара. Прыбыўшы ў Львоў у 1586 г., патрыярх Якім прыняў некаторыя царкоўныя рашэнні. Ён зацвердзіў статут Львоўскага Успенскага брацтва, які, як мяркуецца, падрыхтавалі свецкія кіраўнікі львоўскай праваслаўнай супольнасці. Патрыяршая грамата легітымізавала рэлігійна-дабрачынную дзейнасць брацтва, школьную праграму і ўнутраны рэгламент, і, больш таго, надала брацтву "надзвычайныя, беспрэцэдэнтныя прэрагатывы - статус старэйшага над брацтвамі і права нагляду за захаваннем парадку ў царкоўным жыцці". Дакумент абавязваў членаў брацтва сачыць не толькі за маральнасцю свецкіх вернікаў, але і паведамляць біскупа пра злоўжыванні з боку духавенства і выступаць нават супраць біскупа, калі яго дзеянні будуць супярэчыць вучэнню Айцоў і канонам Царквы.

У Львове патрыярх Якім таксама выдаў іншыя дакументы, накіраваныя на рэфармаванне мітраполіі. У прыватнасці, ён заклікаў падтрымліваць царкоўныя школы і друкарні, адлучыў ад Царквы святароў, якія ажаніліся другі раз ці жылі ў канкубінаце (сужыццё мужчыны і жанчыны без укладання шлюбу), а таксама біскупаў, якія талеравалі такое становішча, і свецкіх, якія, ведаючы пра падобныя факты, не паведамлялі пра іх сваіх іерархаў.

Такія дзеянні Антыяхійскага патрыярха выклікалі незадаволенасць Львоўскага біскупа Гедэона Балабана, які, дзякуючы патрыяршым новаўвядзенням, апынуўся падпарадкаваным свецкім людзям, што было моцным кантрастам у параўнанні са становішчам лацінскіх біскупаў у дзяржаве, зраўняцца з якімі прагнулі праваслаўныя іерархі Рэчы Паспалітай. Акрамя таго, Кіеўская мітраполія знаходзілася пад юрысдыкцыяй Канстанцінопальскага патрыярха, таму Якім не меў кананічнага права выдаваць тут нейкія дэкрэты, хаця ніхто з біскупаў і не паставіў пад сумнеў іх легітымнасць.

Яшчэ больш абвастрыў сітуацыю прыезд у 1589 г. Канстанцінопальскага патрыярха Ераміі. У Вільні ён сустрэўся з каралём Рэчы Паспалітай Жыгімонтам III (1587-1632), які граматай прызнаў вяршэнства ўлады патрыярха над Кіеўскай мітраполіяй. Была ўзаконеная яго заканадаўчая, адміністрацыйная і судовая ўлада над духавенствам, і забароненыя любыя спробы абмежаваць гэтую ўладу з боку цывільнага ўрада ці мясцовай іерархіі. Крыху пазней каралём было зацверджана таксама праваслаўнае брацтва пры Свята-Троіцкім манастыры ў Вільні, якое, згодна распараджэнню Жыгімонта, таксама не падпарадкоўвалася ні цывільнай, ні царкоўнай уладзе - толькі каралю і патрыярху.

Атрымаўшы ад караля такія паўнамоцтвы, патрыярх Ерамія праводзіць у Кіеўскай мітраполіі значныя рэформы. Найперш ён здымае з пасады мітрапаліта Анісіфара Дзевачку (1579–1589), які быў двойчы жанаты, і ставіць на яго месца слуцкага архімандрыта Міхаіла Рагозу (1589-1596). Акрамя яго прызначае Кірыла Цярлецкага сваім экзархам, ставячы яго над мітрапалітам і іншымі біскупамі як свайго прадстаўніка. З разуменнем патрыярх паставіўся і да пазіцыі брацтваў, зацвердзіўшы стаўрапігію (гэта аўтаномная праваслаўная царкоўная адзінка, якая падлягае юрысдыкцыі не мясцовых іерархаў, а непасрэдна патрыярху, і карыстаецца асаблівымі правамі) Віленскага і Львоўскага брацтваў, надаўшы ім права кантраляваць дзеянні мясцовых іерархаў.

Гэта выклікала вялікую незадаволенасць біскупаў і падштурхнула іх пачаць самастойна шукаць шляхі, каб змяніць сітуацыю ў мітраполіі. "Дзякуючы рэфарматарскай дзейнасці Ераміі, біскупы Кіеўскай мітраполіі сталі больш выразна ўсведамляць неабходнасць рэформаў" і прыйшлі да "разумення таго, што за кананічныя парушэнні належыць кара".

На працягу 1590-1594 гадоў, збіраючыся на сінодах у Берасці, біскупы распачынаюць першыя спробы з боку вышэйшага духавенства правесці пэўныя рэформы ў мітраполіі. У той жа час узнікае ідэя царкоўнай уніі з Рымам і фармулююцца яе ўмовы.

Так, пастановы Сіноду 1590 г. сведчаць аб тым, што «біскупы пачынаюць кааптаваць праграму брацтваў» і «выражаюць уласнае ўсведамленне таго, што, акрамя навядзення адміністрацыйнага парадку, неабходна "также о справахъ церковных обмышляти, о школах о науках шпыталех и о инших добрых справахъ”. Рашэннем пра штогадовае збіранне на сіноды было адноўлена калегіяльнае кіраванне мітраполіяй. Але галоўнай мэтай біскупаў было "перахапіць ініцыятыву ў свецкіх у правядзенні пераўтварэнняў".

24 чэрвеня 1590 г. біскупы луцкі і астрожскі Кірыл Цярлецкі, пінскі і тураўскі Лявонцій Пяльчыцкі, львоўскі, галіцкі і камянец-падольскі Гедэон Балабан, холмскі і белзскі Дыянісій Збіруйскі выдаюць дэкларацыю пра жаданне заключыць унію з Рымскай Царквой з умовай захавання нязменнасці абрадаў і царкоўнай традыцыі і чаканнем ад караля зацвярджэння прывілеямі свабодаў, якія будуць пададзеныя біскупамі дадаткова ў артыкулах. Дакумент быў адпраўлены каралю Жыгімонту III, які лічыўся гарачым прыхільнікам уніі. У адказ 18 сакавіка 1592 г. кароль выдаў універсал, у якім абяцаў: “Калі б пасля даты гэтага ліста і прывілея былі знойдзеныя нейкія прычыны для неблаславення і вынесеныя ды накінутыя клятвы, нават ад патрыярхаў ці мітрапалітаў, то гэта ім - уладыкам - не можа пашкодзіць [...] яны не будуць знятыя з біскупскіх пасадаў і гэтыя пасады не будуць перададзеныя іншым [...]; і дадамо яшчэ ім і кожнаму, хто далучыцца да такой еднасці, свабоды і вольнасці, якімі карыстаюцца духоўныя рымскія [...], і абяцаем яшчэ надзяліць іх іншымі прывілеямі”.

У 1593 г. памёр уладзімірскі біскуп Мялецій Храбтовіч, якога змяніў берасцейскі кашталян і сенатар Іпацій Пацей (1541-1613). Гэта адбылося дзякуючы намаганням князя Канстанціна Астрожскага, які меў іншыя ў параўнанні з біскупамі погляды на унію (князь быў прыхільнікам фларэнційскага варыянту, ідэі ўсеагульнай, універсальнай уніі з усёй усходняй Царквой, у тым ліку з Маскоўскай) і бачыў у Іпаціі свайго адзінадумца. Кароль падтрымаў кандыдатуру Іпація на вакантны пасад, але чаканні князя не спраўдзіліся. "Біскуп Пацей пераўзыходзіў усіх тагачасных біскупаў украінскіх і беларускіх паходжаннем са знатнага роду, вучонасцю, веданнем лацінскай мовы і вызначаўся бескарыслівай прыхільнасцю да уніі". Як прагматычны дзеяч ён лічыў погляды Астрожскага утопіяй, і таму не прадставіў іх на чарговым саборы ў Берасці ў 1593 г., як на гэта спадзяваўся князь. Да 1594 г. усе біскупы разам з мітрапалітам Міхаілам Рагозам сталі прыхільнікамі уніі, за выключэннем аднаго, пра што сведчаць подпісы пад праўнійнай заявай, напісанай на сходзе ў Сакале 27 сакавіка 1594 г., тэкст якой не захаваўся (інфармацыя пра заяву падаецца ў пасланні папскага нунцыя ў Рэчы Паспалітай Джэрманіка Маласпіні (1592-1598).

На сустрэчы біскупаў у Наваградку ў канцы 1594 г. быў падрыхтаваны мемарандум, які павінен быў служыць інструкцыяй для абмеркавання пытання уніі з каралём і іншымі прадстаўнікамі дзяржаўнай улады. Дакумент складаўся з дзесяці пунктаў. Ад дзяржавы іерархі патрабавалі недакранальнасці біскупскіх цэркваў, замацавання пад уладай біскупа цэркваў, манастыроў, маёмасці і духавенства, непарушнасці абрадаў і календара з боку любой асобы духоўнага ці свецкага стану. Таксама прасілі надаць «годнасць у Сойме і месца ў Радзе, каб [...] маглі цешыцца і весяліцца». Тры пункты былі прысвечаны абароне біскупаў Кіеўскай мітраполіі ад усходніх патрыярхаў і грэчаскіх манахаў. Зыходзячы з магчымасці адлучэння патрыярхам пасля уніі, іерархі ставяць умову, каб падобныя "клятва і неблаславенне [...] не мелі ніякай сілы", а таксама просяць забараніць грэчаскім манахам і патрыярхам ездзіць па краіне і выдаваць розныя прывілеі (у чым выразна бачыцца намёк на рэформы Якіма і Ераміі). Апошнімі патрабаванням былі выключнае права мітрапаліта высвячаць біскупаў, а біскупамі мітрапаліта. Завяршае інструкцыю просьба каралю пацвердзіць вышэйзгаданыя артыкулы каралеўскімі прывілеямі і дапамагчы атрымаць такое ж пацверджанне ад Папы Рымскага, і, зразумела ж, "забяспечыць тымі ж вольнасцямі, якімі [...] карыстаюцца архібіскупы і біскупы, пралаты і ўсё рымскае духавенства".

Адначасова з гэтай інструкцыяй мітрапаліт Міхаіл Рагоза падае асобныя ўласныя артыкулы да кароннага гетмана Івана Замойскага, у якіх ён выражае гатоўнасць прыняць духоўнае верхавенства Папы Рымскага і просіць падтрымкі гетмана перад каралём для зацвярджэння свайго мітрапалічага статусу каралеўскім прывілеем, месца для сябе ў Радзе і вольнасцей, якое мае рымскае духавенства, а таксама абароны ад усходніх патрыярхаў і грэчаскіх манахаў.

Чарговыя рашэнні біскупаў былі прынятыя на Сінодзе ў Берасці 12 чэрвеня 1595 г., дзе былі напісаныя два лісты, адрасаваныя Папу Кліменту VIII і каралю Жыгімонту III. У гэтых лістах уладыкі канчаткова сфармулявалі свае патрабаванні. Ад караля, акрамя ўмоў, складзеных у Наваградку ў 1594 г., чакалася зацвярджэння наступных артыкулаў: прызначэнне на пасады мітрапаліта і біскупаў толькі "рускіх" за паходжаннем пасля кананічных выбараў біскупамі чатырох кандыдатаў з наступным зацвярджэннем каралём аднаго з прапанаваных, да абароны ад магчымых дзеянняў з боку ўсходніх патрыярхаў і манахаў дадаецца таксама ўмова пра абарану ад магчымага супраціўлення "людзьмі нашай нацыі", вяртанне біскупам адабранай раней царкоўнай маёмасці і гарантаванне, што ў будучыні перадача царкоўнай маёмасці не будзе адбывацца без згоды біскупаў. Таксама жадалі, каб, як і ў Рымскай Царкве, пасля смерці іерарха свецкая ўлада не ўмешвалася ў справы царкоўнай уласнасці, прасілі пра магчымасць мець сваіх прадстаўнікоў у дзяржаўных трыбуналах па абароне правоў і вольнасцей, зраўнанні ў годнасці і прывілеях праваслаўнага духавенства з каталіцкім, права заснавання ўласных школаў і семінарый, судовых паўнамоцтваў над святарамі і абароны ад умяшання з боку свецкіх.

Кароль у адказ 2 жніўня 1595 г. пацвярджае ўсе артыкулы, прапанаваныя біскупамі Кіеўскай мітраполіі, выкананне якіх залежала ад яго. Адначасова былі нададзеныя прывілеі, якімі карысталася рыма-каталіцкае духавенства ў Рэчы Паспалітай, было забаронена свецкім ўмешвацца ў царкоўныя справы, у тым ліку ў суд і адміністрацыю. Кароль не выканаў толькі просьбу пра месца ў Сенаце, паколькі апошняе слова было за ўсімі членамі гэтага дзяржаўнага органа.

а. Зміцер Чарнель, CSsR

-------------------

¹ У трэцім пункце прывілею было сказана: "Годнасці ваяводы і кашталяна, пастаянныя земскія і нашыя прыдворныя пасады намі і нашымі наступнікамі не павінны быць нададзеныя нікому іншаму, акрамя верным каталіцкай веры і пакорным Рымскай Царкве... і ў нашу раду, калі там будзе весціся абгаворванне пра дабро дзяржавы, будуць дапускацца толькі каталікі і народжаныя ў Вялікім княстве Літоўскім, бо розніца ў кульце і нацыянальныя адрозненні часта прыводзяць да рознагалоссяў у меркаваннях і абнародавання таго, што трэба трымаць у таямніцы". / Н. Яковенко. Нарис історії середньовічної та ранньомодерної України, 2-ге вид. Київ 2005., с. 115.

² Гэты прывілей утрымлівае тэкст папярэдніх прывілеяў: акт Гарадзельскай уніі 1413 г., прывілей вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча 1434 г., прывілеі Казіміра Ягайлавіча 1447 г., вялікага князя Аляксандра 1492 г., Жыгімонта Старога - Гарадзенскі 1506 г., два Гарадзенскіх 1522 г. (аб прызначэнні князя Канстанціна Астрожскага Троцкім ваяводам і аб наданні яму першага месца ў гаспадарчай радзе), Віленскі 1529 г., Віленскі 1522 г., вялікі пацвярджальны прывілей 1529 г. і прывілей 1529 г., якім аднаўляецца і пацвярджаецца Гарадзельскі акт 1413 г., пацвярджальны прывілей Жыгімонта Аўгуста 1547 г. "Прывілей 1551 г. заканчваецца каралеўскім абяцаннем захаваць поўнасцю і непарушна і сапраўды выконваць ва ўсіх артыкулах, заключэннях і пунктах усе папярэднія прывілеі; што тычыцца прадастаўлення пасады ваяводы "людзям грэцкага абраду, якія аддаляюцца ад супрычасця з каталіцкай рэлігіяй", Жыгімонт Аўгуст [...] абяцае і сваім каралеўскім словам і клятвай за сябе і сваіх пераемнікаў, што ў будучыні і ён, і яны, яго пераемнікі , "ні аднаму чалавеку грэцкага, ці рускага, абраду, чужога ў адносінах да каталіцкай веры і Царквы, не будуць ні надаваць ніякіх годнасцей і прывілеяў і маёмасці, ні дапускаць іх у таемныя рады", і ў адносінах да гэтага ён будзе свята выконваць усё, што зацверджана прывілеямі яго продкаў і яго самога. / В. А. Беднов. Православная Церковь в Польше и Литве (по Volumina Legum). Минск 2002, с. 88-89.

³ Так, “у 1554 г. ваяводам віцебскім прызначаны праваслаўны Рыгор Хадкевіч, а ў 1555 г. ён жа стаў ваяводам кіеўскім; у 1559 г. яго змяніў праваслаўны князь Канстанцін Астрожскі. У 1558 г. ваяводам падляшскім быў прызначаны Васіль Тышковіч”. / В. І. Ульяновський. Історія Церкви та релігійної думки в Україні. Навч. посібник: У 3-х кн. Кн. 1. Середина XV - кінець XVI століття. Київ 1994, с. 117.

⁴ Гл. Жалованная грамота Польскаго и Венгерскаго короля Владислава ІІІ-го Ягелловича Греко-Русскому духовенству, о сравнении его въ свободе веры и правахъ съ духовенствомъ Римско-католическимъ, и о предоставлении ему въ управу церковнихъ судовъ и прежнихъ церковныхъ отчинъ // Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией. Т. 1. 1340-1506. Санкт-Петербург 1846, с. 56-57.

⁵ С. В. Марозава. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596-1839 гады). Гродна 2001, с. 59.

⁶ Гл. І. Скочиляс. Галицька (Львівська) єпархія ХІІ-XVIII століть: організаційна структура та правовий статус. – Львів 2010, с. 335-349.

⁷ Гл. І. І. Патрило. Йосафат Кунцевич - помічник і архиєпископ Полоцький // Записки Чина св. Василія Великого. Серія ІІ, секція ІІ. Т. VI (XII) Вип. 1-4. с. 23-27.

⁸ І. Патрило. Артикули Берестейської унії // Записки Чина св. Василія Великого. Серія ІІ, секція ІІ. Т. ХV (ХXI) Вип. 1-4, с. 49.

Каментары: