Усходні ўнёсак у Паўсюдную Царкву

Чаканні ўз’яднання праваслаўных з Каталіцкай Царквой узрастаюць, бо Папа Леў XIV распачынае свой пантыфікат з паслання еднасці, звернутага да Усходніх Цэркваў.

«Увесь год яны працавалі разам у Царкве і навучалі вялікую колькасць людзей. У Антыёхіі ўпершыню вучні былі названыя хрысціянамі» (Дз 11, 26).

14 мая 2025 г. у сваім «Звароце да ўдзельнікаў Юбілею Усходніх Цэркваў» Папа Леў XIV не толькі пахваліў «унікальныя духоўныя і інтэлектуальныя традыцыі, якія яны захоўваюць, і ўсё тое, што яны могуць сказаць нам пра хрысціянскае жыццё, сінадальнасць і літургію», ён таксама адзначыў, што Усходнія Цэрквы* адыгрываюць «унікальную і прывілеяваную ролю як першаснае асяроддзе, дзе зарадзілася Царква».

Тэрмін «Усходнія» або «Арыентальныя» часта трактуецца як такі, што адносіцца да цэркваў, якія выраслі з літургіі і традыцый даўняй Канстанцінопальскай Царквы (Візантыйскай Царквы), сталіцы ўсходняй часткі Рымскай імперыі, а таксама тых цэркваў, што сфармаваліся ў супольнасцях ад сучаснага Егіпта да Сірыі, Ірака, Эфіопіі і Індыі. У той час як хрысціянская вера ў Каталіцкай Царкве квітнела і развівалася на Захадзе, дактрынальная і юрыдычная структура, у тым выглядзе, як мы ведаем яе сёння, узнікла на Усходзе.

Дарэчна нагадаць, што на пачатку зараджэння Царквы першыя хрысціянскія супольнасці хоць і сведчылі пра свае рэлігійныя перакананні, перададзеныя Апостальскай Традыцыяй, аднак не мелі ані катэхетычнай структуры, ані належнай кананічнай сістэмы, гэта значыць, пісьмовага збору нормаў для паўсядзённага жыцця. Яны фармаваліся паступова, асабліва ў гэтым дапамагалі пасланні біскупаў пра Апостальскае вучэнне, нягледзячы на дваістае стаўленне вернікаў да закону і веры.

У такім кантэксце, прынамсі на працягу першых трох стагоддзяў — да Міланскага эдыкта (313 г.), які даў хрысціянам свабоду веравызнання сярод іншых рэлігій, — узніклі зборнікі катэхезы і нормаў для вернікаў. Сярод іх варта згадаць «Дыдахе» (ІІ ст.), які, імаверна, быў напісаны на грэчаскай мове для сірыйскай супольнасці, устанаўліваў правілы Літургіі, таінстваў і свецкіх практык, такіх як пост; «Апостальская традыцыя» Іпаліта Рымскага (каля 215 г.), якая дэталёва апісвае абрады і практыкі рымскай хрысціянскай супольнасці, а таксама настаўленні датычна пасвячэння біскупаў, святароў і дыяканаў і здзяйснення хросту; «Дыдаскалія Апасталорум» (каля 230 г.), таксама вядомая як «Каталіцкая дактрына Дванаццаці Апосталаў і святых вучняў нашага Госпада», напісаная на сірыйскай мове і ўключаная ў пазнейшыя кампіляцыі. Гэта быў юрыдычны трактат па такіх пытаннях, як царкоўная арганізацыя, літургія, мараль і ерасі.

Разам з традыцыяй, якая спасылалася на апосталаў, а дакладней спрабавала прыпісаць ім абавязковыя правілы для ранніх хрысціян, існавала таксама эпізадычная сінадальная практыка. Ужо ў 2 стагоддзі паўнамоцныя прадстаўнікі некалькіх хрысціянскіх супольнасцей з уласнай ініцыятывы збіраліся на рэгіянальным ці правінцыйным узроўні на сходы (сіноды ці саборы). Іх мэтай было абмеркаванне і зацвярджэнне дысцыплін і догматаў, якія з часам стануць часткай «агульнай спадчыны ўсёй Царквы».

Дарэчы, тэрмін «сінод» ці «сінадальнасць» не варта атаясамліваць з сучасным успрыманнем, маючы перад сабой сінод, ініцыяваны Папам Францішкам у 2021 годзе, на якім іерархія Царквы мела прыслухацца да «досведу і інтуіцыі католікаў усяго свету і [выкарыстаць] іх, каб распазнаць новыя, лепшыя спосабы дзяліцца евангельскім пасланнем».

Тэрмін «сінод», які паходзіць ад старажытнагрэчаскага σύνoδος (synodos) «зборы, пасяджэнне», з’яўляецца аналагам лацінскага слова concilium «рада». Спачатку сіноды былі сходамі біскупаў, якія сталі асноўным сродкам для абнародавання нормаў, што рэгулююць жыццё духавенства і арганізацыю цэркваў, а не наадварот, калі свецкія і некатолікі маюць вызначаць парадак дня для сінадальных айцоў, як гэта нядаўна адбылося ў Рыме.

Да 4 стагоддзя біскупы зацвердзіліся як адміністратары мясцовых цэркваў, прызнаючы за сабой права кіраваць ці вырашаць справы суседніх цэркваў на сінодах (ці саборах), асабліва калі такія пытанні, як ерасі, закраналі інтарэсы Паўсюднай Царквы. Менавіта тады заканадаўчыя тэксты, выпрацаваныя гэтымі сходамі, атрымалі агульную назву «каноны», ад грэчаскага слова «κανών», або «канон» на лаціне. У грэчаскай мове канон азначаў не «закон», а проста «прамы жэзл» ці «правіла». Яны былі неабходныя для захавання пастулатаў Хрыста.

Спачатку рымскія імператары старшынствавалі на Сусветных Саборах. Гэтая практыка пачалася, у прыватнасці, з імператара Канстанціна, які на Нікейскім Саборы 325 года назваў сябе «epískopos tôn ektôs» (наглядчык або біскуп з вонкавых, гэта значыць, свецкіх, спраў). Хоць апошняе слова датычна дактрынальных формул і нормаў, якіх маюць прытрымлівацца вернікі, у канчатковым выніку заставалася за рымскім пантыфікам, Царква ўсё ж прыняла арбітражную функцыю імператара, каб кампенсаваць брак рэальнай улады, якая змагла б забяспечыць выкананне саборных рашэнняў.

На Усходзе гэтая практыка трывала аж да XV стагоддзя, калі імператар Ян падпісаў з Папам Яўгенам IV папскую булу Lætentur Cæli 6 ліпеня 1439 года, такім чынам паклаўшы афіцыйны канец схiзме 1054 года і аб’яднаўшы Праваслаўную Царкву з Царквой Рыма; Александрыйская Царква разам з Эфіопскай Праваслаўнай Царквой Тэвахеда часова далучыліся да ўз’яднання ў 1441 годзе.

Сёння ў Каталіцкай Царкве існуе 24 царквы пад уладай Папы Рымскага — адна лацінская (рымская), якая ахоплівае каля 98 працэнтаў усіх католікаў свету, і 23 «Усходнія» або «Арыентальныя» Царквы*. У межах агульнага для ўсіх веравучэння кожная такая Царква мае ўласныя формы літургіі, набажэнстваў і традыцый, а таксама ўласную іерархію на чале з патрыярхам або архібіскупам і ўласныя Усходнія прававыя каноны.

Калі св. Ян Павел ІІ абнародаваў Кодэкс канонаў Усходніх Цэркваў у 1990 годзе, ён зрабіў гэта пад назвай Sacri Canones (Свяшчэнныя каноны) не толькі для таго, каб падкрэсліць, што дактрынальная і юрыдычная аснова Царквы нарадзілася на Усходзе, але і для таго, каб «Царква дыхала двума сваімі лёгкімі!».

У сучасным секулярным і антыхрысціянскім грамадстве абодва лёгкія з’яўляюцца жыццёва важнымі, каб забяспечыць дастатковую колькасць «кіслароду» для нашай духоўнай барацьбы. Сапраўды, усходняе вымярэнне пашырае арсенал багаслоўя і малітоўнага жыцця Заходняй Царквы. Будзем маліцца, каб мы ўключылі гэта ў наша жыццё, а таксама каб тыя Усходнія Цэрквы, якія апынуліся ў месцах пераследу — як у Святой Зямлі — змаглі з часам вызваліцца ад гэтага цяжару.

* Аўтар не гаворыць тут пра Мясцовыя Аўтакефальныя Праваслаўныя Цэрквы, а разглядае ў асноўным пытанне Усходніх унійных Цэркваў, гэта значыць Цэркваў Хрысціянскага Усходу, якія знаходзяцца ў еднасці  з Рымам. Адной з такіх Цэркваў з'яўляецца БГКЦ.

Пра аўтара: Айцец Марыё Алексіс Партэлла з’яўляецца святаром сабора Santa Maria del Fiore і канцлерам Фларэнтыйскай архідыяцэзіі, Італія. Ён нарадзіўся ў Нью-Ёрку і мае ступень доктара кананічнага і грамадзянскага права Папскага Латэранскага ўніверсітэта ў Рыме. Аўтар кнігі «Іслам: Рэлігія міру: парушэнне прыродных правоў і заходняе прыкрыццё» (Westbow Press, 2018).

Каментары: